Манай улс 1960-аад оны үеэс эхлэн гадаадын анчдыг хүлээн авч угалз, аргаль, янгир, буга, хар сүүлт зээр, цагаан зээр, бор гөрөөс, гахай, чоно зэрэг ан, амьтдыг агнуулж иржээ.

Манай компаниуд гадаадын анчдад ан, амьтнаа агнуулах үнийг урьдчилан тохирох замаар тогтоодог. Компани анчнаас зуучилж авсан мөнгөнөөсөө толгой тутамд агнуурын нөөц ашигласны төлбөр болон тусгай зөвшөөрлийн хураамжийг тухай бүр төсөвт төлдөг хуультай. Сүүлийн жилүүдэд энэ ажил хамгийн ашигтай бизнесийн нэг болж хувирчээ.

Тусгай зориулалттай ан, агнуурын тоо хэмжээг Засгийн газар жил бүр баталдаг нь байгалийн нөөц баялгаараа төсөвт тодорхой хэмжээгээр түлхэц болгох, нөгөө талаар олсон ашгийн тодорхой хувийг тухайн зүйл амьтны амьдрах орчныг сайжруулж, хамгаалах, тоо толгойг нь өсгөх үүрэгтэй. Гэвч энэ нь хэсэгхэн хүмүүсийн бизнесийн талбар болж, улсад орох ёстой мөнгө нь ч хууль журмаараа орохоо больсон гажуудал, хуйвалдаан болж хувирсныг салбарын мэргэжилтнүүд мэр, сэр ярих боллоо.

Тусгай зориулалттай агнуурын бизнест агнах амьтан, анчин хоёр нь байвал өөр ямар нэгэн техник тоног төхөөрөмж, нарийн технологи, стандарт, дулаан, цахилгаан, усан хангамж, ажиллах хүчин, материал, түүхий эд, ажлын байр шаардагдахгүйгээрээ онцлог. Энэ бизнесийг одоо гарын арван хуруунд багтах цөөн хэдэн компани л хариуцдаг юм байна.

2012 оны эхээр Амьтны тухай, Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулиуд шинэчлэгдэн батлагдсанаар урд нь мөрдөгдөж байсан хууль, төлбөр хураамжийн хувь, хэмжээ хүчингүй болсон билээ. Нэг үгээр төлбөр, хураамжийн хэмжээ шинэ хуулиар нэмэгдсэн гэсэн үг. Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 17.1.5-д "Гадаадын анчдад агнуулсан ан амьтны агнуурын нөөц ашигласны төлбөрийг тухайн ан олзвор /трофей/-ын гадаад зах зээлийн үнэ буюу эрх бүхий байгууллагаас тогтоосон жишиг үнийн 80-90 хувиар тооцно” гэж заасан байна. Өмнөх хуулиар бол 60-70 хувиар тооцдог байжээ.

Агнуурын амьтны жишиг үнийг Засгийн газрын 2001 оны 264 дүгээр тогтоолоор 20 мянган ам.доллараар тогтоосон байдаг. Алтайн угалз нэгийг агнуулахад агнуурын нөөц ашигласны төлбөрт нь гадаадын анчдад зуучлагч компани төсөвт 14 мянган ам.доллар төлдөг байсан бол 2012 онд батлагдсан шинэ хуулиар 18 мянган ам. доллар болж төлбөр нь нэг угалзад дөрвөн мянган ам.доллараар буюу  20 хувиар  нэмэгджээ. Энэ мэтчилэн гадаадын анчдад агнуулдаг бүх төрлийн ан амьтны агнуурын нөөц ашигласны төлбөр 20 хувиар тус, тус нэмэгдсэн билээ. Харин тусгай зөвшөөрлийн хураамжийн хувь хэмжээ нь нэмэгдээгүй байна.

Гэвч шинэ хууль батлагдаад дөрвөн жил өнгөрч байхад өнөөг хүртэл дагаж мөрдөхгүй, хэрэгжүүлэхгүй байгааг олон эх сурвалж батлан хэлж байна. Салбарын яамныхан энэ хуулиа үе, үеийн сайд, яамны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газрын шинэ, хуучин дарга нарын аль нь ч  2012 онд хүчингүй болсон Агнуурын нөөц ашигласны төлбөр, ан амьтан агнах, барих зөвшөөрлийн хураамжийн тухай хуульд заасан хуучин хураамжаар тооцож улсыг хохироосоор байна.

Үүнээс үүдэж гадаадын анчдад агнуулж буй алтайн угалзын толгой тутмаас 4000, говийн угалзаас 2000, алтайн тэхээс 750, говийн тэхээс 660, бугаас 320, бор гөрөөснөөс 140, цагаан зээрээс 50, гахай чононоос тус бүр 65 ам.долларын алдагдлыг жил бүр хүлээж байна. Мөн гадаадын анчин жуулчдад агнуулж буй ус намаг, ой хээрийн төрөл бүрийн шувуу, тул болон бусад загасны төлбөрөөс ч гэсэн алдагдал хүлээсээр байгааг байгаль орчны мэргэжлийн хүмүүс онцолж байна.

Тусгай зориулалтын ан, агнуурын толгой тутмаас ийм хэмжээний алдагдал хүлээгээд зогсохгүй Засгийн газар жил бүр агнах тоо толгойг нь нэмэгдүүлсээр байгаа нь хачирхалтай. Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухайн хууль батлагдсанаас хойш гадаадын анчдад 2013 онд угалз 15, тэх 32, буга 10-ыг агнуулж байсан бол 2014 онд угалз 28, тэх 41, буга 15, 2015 онд угалз 50, тэх 60, буга 20, 2016 онд угалз 60, тэх 70, буга 30 болж нэмэгджээ. Энэ тоо нэмэгдсэнээр нэг талаас улсад учрах хохирол, нөгөө талаас гадаадын анчдад ан агнуулдаг гарын арван хуруунд багтах цөөн хэдэн компанийн ашиг орлого улам бүр нэмэгдсээр байгаа гэсэн үг.

Энэ хэрээр тухайн ан, амьтныг хамгаалах, өсгөж үржүүлэх явц саарсаар байгаа нь харамсалтай. Агнуурын нөөц ашигласны төлбөрийн орлого нь нутаг дэвсгэртээ ан агнуулж буй аймаг, сумын төсөвт төвлөрч улмаар ан, амьтны нөөц баялгийг хамгаалах, өсгөн арвижуулахтай холбогдсон бүхий л арга хэмжээнд зарцуулах цорын ганц хөрөнгийн эх үүсвэр юм билээ. Тэгвэл наймаачид, компаниуд Алтайн нуруунаас нэг угалз агнуулахад дунджаар 70-80 мянга орчим ам.доллараар гадаадын анчдад үнэлдэг.

Засгийн газрын 2005 оны 463-р тогтоолд дурдсанаар зөвхөн 2016 онд л гэхэд гадаадын анчдад 1150 толгой хүртэл ан амьтан, шувуу агнуулах, загас бариулахыг Байгаль орчин, ногоо хөгжил, аялал жуулчлалын яаманд зөвшөөрсөн байна. Ийм олон тооны ан амьтдын толгой тутмын төлбөрөөс 20 хувийг нь улс алдаад байна гэдэг чинь дэндүү хариуцлагагүй асуудал биш үү.

"Засгийн газрын 2013 оны 43 дугаар тогтоолоор батлагдсан "Байгаль орчныг хамгаалах нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах төлбөрийн орлогын хэсгийг бүрдүүлэх, зарцуулах, тайлагнах журам”-ын 4.3, 4.4-т байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь байгалийн нөөц ашигласны орлогын бүрдүүлэлт, зарцуулалтад жил бүр санхүүгийн аудит, хяналт шинжилгээ төлөвлөгөөт болон төлөвлөгөөт бус үнэлгээ хийнэ гэж заасан боловч энэ заалт мөн л биелэгдэхгүй тав дахь жилтэйгээ золгож байна.

Хэрэв аудит, хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийгдэж байсан бол агнуурын нөөц ашигласны төлбөрийг хуулийн заалтад нийцүүлэн нэмэгдүүлчихсэн байх учиртай. Гэвч хуулийн заалтыг хэрэгжүүлдэггүй яамны дарга, түшмэлүүд Засгийн газраар батлагдсан журмын заалтыг үл тоосон ч байж болох юм” хэмээн байгаль орчны нийгмийх байгууллагын төлөөллүүд бухимдан өгүүлж байна. Тэд энэ талаар үе, үеийн сайдууд шаардлага тавьж ирсэн гэнэ. Хамгийн сүүлд гэхэд Н.Батцэрэг сайдад албан ёсоор хандсан ч тусыг эс олжээ.

Уг нь энэ асуудалд хяналт тавих эрх хэмжээ олон газарт бий. ЗГХЭГ болон хууль хяналтын байгууллага, санхүү, эдийн засгийн холбогдох байгууллагууд анхаарахын зэрэгцээ нутаг дэвсгэртээ гадаадын анчдаар ан хийлгэдэг аймаг, сумдын Засаг дарга нар төлбөрийн хувь хэмжээг хуульд нийцүүлэн нэмэгдүүлэхийг яамнаас шаардах хэрэгтэй.

Аймаг, сумын төсөвтөө орох агнуурын нөөц ашиглсаны төлбөрийн орлогыг нэмэгдүүлээгүй тохиолдолд энэ онд ирэх гадаадын анчдаар ан агнуулахгүй байх эрх Засаг дарга нарт бүрэн нээлттэй. Улсад хохирол учруулсаар байгаа энэхүү ноцтой зөрчлийг яамных нь Хяналт шинжилгээ, үнэлгээ, дотоод аудитын газар, Үнэлгээ аудитын хэлтэс, Хуулийн хэлтсийн дарга даамлууд нь ч огт мэдэхгүй, мэдэж байсан ч мэдээгүй дүр эсгэн явж ирсэн нь тэдгээр нэгжүүдэд ажилладаг төрийн алба хаагчдын мэдлэг чадвар, хариуцлагыг илчлэх нэг баримт мөн.

Тусгай зориулалттай агнуурын тухайд салбарын яамнаас эхлээд Засгийн газар хүртлээ бээрлэсэн маш том асуудал байсаар байгаа билээ. Идлэг шонхрын тухайд гэхэд төр засаг, яам Тамгын газартайгаа үгсэж нууц тогтоол гарган олон зуугаар арабын орнууд руу гаргасан жишээ бий. Харамсалтай нь үг хэлдэггүй, үнэнийг өчдөггүй амьтдаар бизнес хийгчид энэ удаад ч ашиг сонирхлоо нэгтгэн хуйвалдаж байгаа жишээ энэ бус уу.

Гадаадын анчдад ан агнуулах энэ оны ажил эхэлж төлбөрийн тооцоог эцэслэн хийж дуусах хүртэл хангалттай хугацаа үлдэж байгаа. Салбарынхан яамныхан агнуурын нөөц ашигласны төлбөрийг 2012 онд батлагдсан Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 17.1.5-д нийцүүлж, эдийн засгийн хүндрэлтэй байгаа энэ үед ан амьтны нөөц баялгаа хамгаалах, өсгөн арвижуулахад шаардагдах хөрөнгийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх  арга хэмжээ авна хэмээн найдъя.